Bazylika p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Zespół pokatedralny

Centralnym miejscem współczesnego Chełma jest łagodne wzniesienie, zwane Górką Chełmską, a w przeszłości Górką Katedralną lub Starościńską.

W czasach carskich używano również określenia Góra Soborowa. Jest to miejsce narodzin i malownicze zwieńczenie Chełma. Głównym obiektem jest górująca nad miastem majestatyczna późnobarokowa BAZYLIKA P.W. NARODZENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY, której początki sięgają XIII w., kiedy książę Daniel Romanowiczufundował cerkiew Bogurodzicy, służącą następnie biskupom prawosławnym i unickim. Istniejący obecnie obiekt powstał w latach 1735-1756 według projektu Pawła Fontany. Fundatorem świątyni był unicki biskup chełmski Filip Wołodkowicz, a pracami budowlanymi kierował Tomasz Rezler. W świątyni miała miejsce koronacja cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej w dniu 15 września 1765 r. Po likwidacji unii przez władze carskie w 1875 r. kościół gruntownie przekształcono, nadając mu charakter bizantyjsko-ruski i zamieniając na sobór prawosławny. W 1919 r. kościół został przekazany katolikom i początkowo opiekę nad nim sprawowali jezuici. W 1931 r. erygowano parafię Narodzenia NMP. Mimo usunięcia wielu pierwotnych elementów, szczególnie drewnianego wyposażenia autorstwa Michała Filewicza, świątynia stanowi niezwykle cenny zabytek architektoniczny. Ciekawe jest również wyposażenie, a szczególnie dwa obrazy Franciszka Smuglewicza oraz późnobarokowe ANTEPEDIUM z blachy srebrnej, przedstawiające hołd rycerstwa obrazowi MB Chełmskiej po bitwie pod Beresteczkiem. Bazylika jest również starym sanktuarium maryjnym, powstałym w oparciu o kult obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Niestety oryginał ikony, pochodzący prawdopodobnie z Bizancjum, został wywieziony przez Rosjan w 1915 r. i obecnie jest przechowywany w Łucku na Ukrainie. Od okresu międzywojennego w Chełmie znajduje się jedynie replika obrazu. W 1791 roku przebywał na Górce Chełmskiej z wizytą u biskupa Porfirego Ważyńskiego generał Tadeusz Kościuszko, który szczególnie cenił ziemię chełmską i jej mieszkańców. W trzy lata później szlachta chełmska już 6 kwietnia 1794 r. przystąpiła do powstania kościuszkowskiego. Innym ważnym gościem Górki Chełmskiej był przyszły prymas Polski Stefan Wyszyński, który jako biskup lubelski dokonał w 1945 roku ponownej koronacji obrazu Matki Boskiej Chełmskiej.

Bazylikę otacza wianuszek budynków, wśród których zwraca uwagę barokowa BRAMA UŚCIŁUGSKA, najstarsza zachowana do dzisiaj budowla miasta, pochodzącą z ok. 1616 r.

Brama wkomponowana jest w ciąg budynków gospodarczych, powstałych w XVII-XVIII w. Wschodnia część zabudowań mieści oddany do użytku w 1997 r. Dom Pielgrzyma. Szczególnie malowniczy jest budynek południowy, otwarty od strony dziedzińca krużgankiem arkadowo-filarowym. Od zachodu łączy się z nim PAŁAC BISKUPÓW UNICKICH, zbudowany w latach 1711-1730 z inicjatywy biskupa Józefa Lewickiego. Budowla o cechach klasycystycznych została rozbudowana w XIX w. i od południa graniczyła z ogrodem biskupim. Na północ od bazyliki usytuowany jest KLASZTOR BAZYLIANÓW, wzniesiony w latach 1640-1649 z fundacji biskupa Metodiusza Terleckiego. Obok znajduje się budynek CHEŁMSKIEGO PRAWOSŁAWNEGO BRACTWA BOGURODZICY, organizacji powstałej pod koniec XIX w. w celu rusyfikacji ziemi chełmskiej. Budowla z bogatą dekoracją architektoniczną o cechach secesji powstała w 1904 r. Obok siedziby Bractwa usytuowana jest wybudowana przed 1878 r. DZWONNICA. Obiekt powstał w ramach przekształceń architektonicznych na Górce Chełmskiej, które miały nadać zespołowi charakter bizantyjsko-prawosławny.

Widok na bazylikę w początkach XX w. Na pierwszym planie nieistniejąca już cerkiew przy ul. Trubakowskiej. Po prawej - Kościół p.w. Rozesłania Świętych Apostołów

Po przejęciu zespołu przez katolików pojawiły się nawet plany zburzenia dzwonnicy. Ostatecznie zdecydowano się na przebudowę i obecnie budowla stanowi integralną i niezwykle charakterystyczną część zespołu katedralnego. Mierząc ponad 40 m stanowi również wspaniały punkt widokowy . Na parterze budowli znajduje się Mauzoleum Ofiar Terroru Hitlerowskiego i Stalinowskiego. Ponadto w dzwonnicy umieszczono trzy dzwony, noszące imiona: „Maria", „Stanisław" i „Julian".

W zachodniej części Górki Chełmskiej znajduje się rozległy park, przedzielony aleją prowadzącą do centrum miasta.

Idąc obok dzwonnicy można dotrzeć do ukrytego wśród drzew wzniesienia, zwanego Wysoką Górką, które w istocie jest grodziskiem, kryjącym pozostałości monumentalnego zamku księcia Daniela Romanowicza oraz prawdopodobnie ślady wczesnośredniowiecznego grodu Lędzian, związanego z Grodami Czerwieńskimi.

Archeolodzy odkryli również w tym miejscu ślady wieży obronnej, prawdopodobnie z czasów Kazimierza Wielkiego. Zamek Daniela, który pełnił funkcję głównej siedziby władcy, z czasem został rozbudowany i umocnienia objęły całą Górkę Chełmską. Ciekawą pozostałością po tzw. niskim zamku jest studnia, znajdująca się obecnie na tyłach dawnego klasztoru bazylianów. Głęboki na 45 m obiekt obecnie jest przykryty betonowym zabezpieczeniem. Przebudowywany zamek chełmski funkcjonował jeszcze w czasach Jagiellonów. Ostatecznie został zniszczony w XVII w. Wtedy w rejonie dzisiejszych schodów prowadzących do miasta powstał drewniany pałac starostów chełmskich. Ten obiekt uległ zniszczeniu po trzecim rozbiorze Polski. W XIX w. na szczycie Wysokiej Górki wybudowano cerkiew pw. świętych Cyryla i Metodego, którą zburzono w okresie międzywojennym. Obecnie znajduje się tutaj kopiec, zwieńczony drewnianym krzyżem.
Po prawej stronie placu przed Bazyliką, uwagę zwraca pomnik prymasa Stefana Wyszyńskiego, odsłonięty w trakcie święta Narodzenia NMP 8 września 1997 r. Nieopodal przy bramie wyjazdowej znajduje się również tzw. Organistówka, wzniesiona w II połowie XVIII w. jako unicki szpital dla ubogich. Obecnie budynek wykorzystuje Państwowa Służba Ochrony Zabytków. Większość wymienionych obiektów została w ostatnich latach poddana konserwacji, toteż bielejące na Górce Chełmskiej budynki, podkreślają walory widokowe miejsca.

• « poprz.
• nast. »